متردّد شدن در میان ِمذهبهاى مخالف و بیرون شو و مَخلَص یافتن

اختلاف مذاهب و ادیان و عقاید ناشی از اختلاف دیدگاه‌هاست 

نسبی بودن شناخت

 بیرون شو: برون شو، مخلص، راه برون آمدن. و در اینجا مقصود راه راست و درست است.

موصوف غیبى: آن چه حقیقت آن نهان است و نشانه‏اش پیدا.

فلسفى: آن که خواهد از راه به کارگیرى قیاسهاى منطقى به حقیقت برسد.

باحث: در اصل کاونده زمین است، و در اصطلاح کاوشگر در سخن.

باحثی: یعنی متکلمی که معنای الهی و قرآنی را با میزان‌های علم کلام و استدلال شرعی مطرح و نظر فلسفی را جرح و رد می‏کند.

جَرح: در لغت به معنى وارد آوردن جراحت است، و در اصطلاح رد کردن یا ناقص دانستن دلیل بحث کننده.

زرق: تزویر، دو رویى.

از آن ده بودن: کنایه از آشنا بودن به مطلب.

بوى: امید.

به بوی زر: یعنی به امید آن که زرِخالص باشد.

چه برد؟: یعنی چه سودی می‏برد؛ چه می‏تواند ببرد؟

زهر در قند رفتن: کنایه از دروغى در راست پوشیده شدن.

مَحبوب نوش: خوش خوراک، ذائقه پسند.

 بر بوی حق: یعنی از این طریق که آرزوی حق در دل‌ها هست.

خیال: تصور باطل و اندیشه‌ای است که بر پایه حکمت و معرفت نباشد.

 ( 2934) همان طور که در معرفت الهى هر کس آن موصوف غیبى را بنحوى وصف مى‏کند . ( 2935) فلسفى نوعى شرح مى‏دهد و یک دلیل آورنده دیگر عقیده او را ابطال مى‏کند ( 2936) دیگرى بهر دو اعتراض کرده و طعنه مى‏زند و آن یکى از آوارگى و تظاهر جان مى‏کند که چیزى بسازد و بگوید ( 2937) اینها هر کدام نشانیهایى مى‏دهند تا شاید مردم گمان کنند که اینها اهل آن عالم هستند . ( 2938) ولى این مطلب را بدان که اینها نه همگى حقند و نه بکلى گمراهند . ( 2939) براى اینکه اگر حقى نباشد باطلى بوجود نمى‏آید چرا که قلب بامید زر خریدار پیدا کرده‏ . ( 2940) اگر یک پول رایجى در جهان نبود ممکن نبود که کسى بتواند پول قلب را خرج کند . ( 2941) اگر راستى نباشد کى دروغ پیدا مى‏شود فروغ دروغ از راست سرچشمه مى‏گیرد . ( 2942) بامید راست کج را مى‏خرند و زهر را وقتى مى‏خورند که در قند پنهان شده است‏. ( 2943) اگر گندم خوب خوش خوراک نباشد گندم نماى جو فروش چه استفاده‏اى مى‏تواند بکند . ( 2944) پس نباید گفت که تمام ادیان باطلند زیرا ادیان باطل ببوى دین حق دام دلها شده‏اند . ( 2945) و نباید گفت که اینها همه خیال و ضلال است خیال بدون یک حقیقى پیدا نخواهد شد .

انسان با شناخت محدودِِ عقلانی خود از هستی مطلق، تعریف‏ها و برداشت‌هایی دارد، ولی هیچ‌کدام از آنها با حقیقت حق انطباق ندارد. فیلسوف‌نما آن حقیقت مطلق را به‌گونه‏ای تفسیر می‏کند و آن باحث و پژوهشگر گفته‏های فیلسوف را نقد می‌کند و شخص دیگری ‏می‏آید و افکار آن‌دو را نقد می‌کند و شخص چهارمی ‏نیز از روی نفاق، تلاشی می‏کند.

جان کلام مولانا این است که فیلسوف و متکلم و یا به‌طور‌کلی علمای ظاهر، نشانه‌هایی به جویندهْ معرفت می‏دهند تا وانمود کنند که اهل روستای حقیقتند، حال آن‌که در طول عمرشان هرگز پا به کوی حقیقت نگذاشته‌اند. نکتهْ مهم برای جویندهْ حکمت این است که این گروه‏ها نه به‌کلی حق‏اند و نه به‌کلی باطل و گمراه. اصولاً همهْ اهل مذاهب، هریک به وجهی حق‏اند و به وجهی باطل. جوینده باید هوشیارانه به قضیه بنگرد.

گمراهان هم ممکن است با وجود حق دوستی، گمراه شده باشند ، چراکه «دروغ از راست فروغ می‏گیرد» و جلوه می‏کند، زیرا گاه ظاهر آن مثل سخن راست است. مولانا می‏گوید: فریب‌کاران به همین دلیل گاه موفق می‏شوند که سخن خود را به‌جای سخن حق جا بزنند. خلاصهْ کلام مولانا این است اختلاف مذاهب و ادیان و عقاید ناشی از اختلاف دیدگاه‌هاست و نسبی بودن شناخت، موجب نسبی بودن حق و باطل می‏گردد. وجویندگان حقیقت در پى رسیدن به حق ‏اند، و مدعیانِ راهنمایى آماده شکار ایشان، و هر یک به دیگرى طعنه می زنند، به قول(حافظ) :

          یکى از عقل مى‏لافد یکى طامات مى‏بافد             بیا کاین داورى‏ها را به پیش داور اندازیم‏